W czwartek 26 stycznia w Zakliczynie odbyła się uroczystość odsłonięcia Pomnika upamiętniającego ludność pochodzenia żydowskiego zamieszkującą w Zakliczynie i innych miejscowościach, wymordowaną przez Niemców w 1942 roku. Pomnik powstał z inicjatywy i przy wsparciu finansowym Pani Anny Grygiel-Huryn, która urodziła się w gettcie w Zakliczynie. Inicjatywę finansowo wsparł również Instytut Pamięci Narodowej oraz samorząd Gminy Zakliczyn.
W wydarzeniu udział wziął Minister Wojciech Kolarski – sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy, Anna Grygiel-Huryn – Przewodnicząca Oddziału w Krakowie Stowarzyszenia Dzieci Holocaustu, która przybyła na uroczystość z mężem, córką i wnukiem. Ponadto udział w wydarzeniu wzięli dr Mateusz Szpytma – Zastępca Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, Cecylia Radoń – Zastępcę Dyrektora Oddziału IPN w Krakowie, dr Maciej Korkuć – Naczelnika Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Krakowie, dr Roman Gieroń z Oddziałowego Biura Badań Historycznych Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie, Rabin Rafael Popak, Ks. Dziekan Paweł Mikulski – Proboszcz Parafii Św. Idziego w Zakliczynie. Powiat Tarnowski reprezentowała Wiceprzewodnicząca Rady Powiatu Tarnowskiego – Irena Kusion oraz radny Rady Powiatu Tarnowskiego – Józef Gwiżdż – Dyrektor SP im. Lanckorońskich w Zakliczynie.
Do Zakliczyna przybyli również samorządowcy, a wśród nich, Marta Herduś – Burmistrz Żabna, Andrzej Adamek – Wójta Gminy Bełżec, Grażyna Komadowska – Przewodnicząca Rady Gminy Bełżec oraz Leszek Zegzda – Radny Miasta Nowego Sącza. Nie mogło zabraknąć Radnych Rady Miejskiej w Zakliczynie, kierownictwa Urzędu Miejskiego w Zakliczynie, Dyrektorów szkół, przedstawicieli Sądeckiej Biblioteki Publicznej im. J. Szujskiego w Nowym Sączu w osobie Artura Franczaka, Fundacji Rodziny Popielów „CENTRUM” – reprezentowanej przez Bogusława Józefa Popielę, a także reprezentantów organizacji żydowskich działających w Małopolsce m.in.: krakowskiego Centrum Społeczności Żydowskiej i Fundacji Nomina Rose. Na uroczystość przybył również Marek Ptak – Komendant Komisariatu Policji w Wojniczu, Adam Bartosz z Muzeum Okręgowego w Tarnowie oraz współorganizatorzy wydarzenia, Krzysztof Małek – dyrektor Zespołu Szkół Ponadpodstawowych w Zakliczynie i Danuta Skalska-Cygan, Zastępcę Dyrektora ZSP w Zakliczynie, Kazimierz Dudzik – dyrektor Zakliczyńskiego Centrum Kultury i Monika Kulak – wicedyrektor ZCK oraz Romana Nosek – dyrektor Gminnej Biblioteki Publicznej im. o. Jana Góry w Zakliczynie.
Nad porządkiem uroczystości oraz realizacją punktów programu czuwał Dyrektor Zakliczyńskiego Centrum Kultury – Kazimierz Dudzik. Jako pierwszy głos zabrał Burmistrz Miasta i Gminy Zakliczyn Dawid Chrobak, który powitał wszystkich zebranych. W swoim wystąpieniu włodarz miasta przypomniał tragiczną historię ofiar niemieckich zbrodni – Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia.
– Spotykamy się w symbolicznym miejscu, bo na terenie ówczesnego getta, w pobliżu wejścia do getta od strony rynku./…/.
Tragiczne wydarzenia z Zakliczyna nakazują nam zadać sobie pytanie dlaczego do nich doszło. Dlaczego tak się stało, że niemieccy okupanci działali metodycznie, przemysłowo dążąc do unicestwienia całego narodu i zagrabienia każdej, najdrobniejszej cząstki jego dóbr. Bo opętani byli nienawiścią do drugiego człowieka. Dzisiaj w Zakliczynie upamiętniamy ofiary tutejszego getta. Pamięć o Zagładzie Żydów trwa i jest przestrogą dla każdej kolejnej generacji. Ostrzega nas przed tym, do czego prowadzi totalitarna władza, oparta na imperialnej ideologii i rasistowskiej pogardzie dla innych narodów. Mimo że wiele ofiar Zagłady nie ma nawet własnych grobów, pamięć o nich trwa przekazywana przez ludzi, miejsca upamiętnienia i instytucje. W obliczu agresji rosyjskiej na Ukrainie warto przypomnieć wypowiedź historyka i dziennikarza Mariana Turskiego z 27 stycznia 2020 roku, zawierającej przestrogę, że „jeżeli będziecie obojętni, to nawet się nie obejrzycie, a na was i na waszych potomków jakieś Auschwitz spadnie z nieba”. Niech pełna prawda o Holocauście, strzeżona przed zafałszowaniem i manipulacją pozostanie wstrząsającą sumieniami przestrogą przed lekceważeniem szowinizmu i imperializmu w jakiejkolwiek ich postaci.
/…/ Jest z nami Pani Anna Grygiel-Huryn, która urodziła się w getcie w Zakliczynie w 1942 roku. Przeżyła wojnę dzięki pomocy polskiej rodziny Franciszka i Marii Jaroszów. Rodzina Jaroszów z narażeniem życia ukrywali przed Niemcami w sumie kilkanaście osób pochodzenia żydowskiego. Natomiast pozostała część jej bliskich z rodzin Riegielhauptów i Kempińskich znalazła się wśród wywiezionych przez Niemców do KL Belzec i tam zamordowanych – powiedział na wstępie uroczystości burmistrz Dawid Chrobak.
Jak podkreślił włodarz gminy, inicjatorką upamiętnienia tamtych tragicznych wydarzeń i budowy pomnika była Pani Anna Grygiel-Huryn, która urodziła się w 1942 roku. Przeżyła wojnę dzięki pomocy polskiej rodziny Franciszka i Marii Jaroszów, która z narażeniem życia ukrywała przed Niemcami w sumie kilkanaście osób pochodzenia żydowskiego. Natomiast pozostała część jej bliskich z rodzin Riegielhauptów i Kempińskich znalazła się wśród wywiezionych przez Niemców do KL Belzec i tam zamordowanych.
Burmistrz podziękował Pani Annie za inicjatywę budowy pomnika pamięci ofiar getta w Zakliczynie oraz wsparcie finansowe inwestycji. Na ręce Pana Prezesa Mateusza Szpytmy złożył podziękowania za bardzo dobrą współpracę związaną z przygotowaniem uroczystości i dofinansowanie tej inwestycji. Słowa wdzięczności skierował również do wszystkich, którzy przyczynili się do wykonania pomnika, w tym Zakładu Usług Komunalnych w Zakliczynie, Dyrektorów jednostek organizacyjnych i pracowników Urzędu Miejskiego w Zakliczynie, Zakliczyńskiego Centrum Kultury, Zespołu Szkół Ponadpodstawowych im. J. Piłsudskiego w Zakliczynie oraz Szkole Podstawowej im. Lanckorońskich w Zakliczynie za pomoc i zaangażowanie w organizację uroczystości.
Następnie głos zabrał minister Wojciech Kolarski, który podkreślił, że:
– Wielka historia Polski rozgrywa się w takich miejscach jak to, jak Zakliczyn, w takich lokalnych społecznościach, lokalnych wspólnotach. Tak właśnie podczas wizyt, które są poświęcone wydarzeniom historycznym podkreśla prezydent RP Andrzej Duda. Stąd też moja tu obecność w imieniu Prezydenta, żeby pokazać, że właśnie to co dzisiaj upamiętniamy, ta historia którą dzisiaj wspominamy to część naszej historii, historii Rzeczypospolitej.
W swoim wystąpieniu historię Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia przypomniał wiceprezes IPN dr Mateusz Szpytma, okolicznościowy list od poseł na Sejm Anny Pieczarki został odczytany przez Dyrektor Biura Poselskiego – Panią Ewę Kubisztal, ale szczególne wrażenie na obecnych wywarły dwa wystąpienia: Pani Anny Grygiel-Huryn oraz wójta Bełżca Andrzeja Adamka. Na koniec wystąpień zostały odczytane przez wicedyrektor Danutę Skalską – Cygan, obszerne fragmenty relacji z zagłady zakliczyńskiego getta w oczach świadków tych wydarzeń. Kolejnym punktem programu było odsłonięcie Pomnika Pamięci Ofiar Getta, którego dokonali: Anna Grygiel – Huryn, minister Wojciech Kolarski, wiceprezes IPN dr Mateusz Szpytma, burmistrz Dawid Chrobak i wójt Andrzej Adamek.
Wśród zgromadzonych mieszkańców Zakliczyna i okolic, a także zaproszonych gości spora grupa uczestników to młodzież szkolna wraz z opiekunami. Pomimo chłodu szkolna brać dzielnie pełniła wartę honorową przy pomniku i asystowała szkolnym sztandarom. Przed pomnikiem wartę pełnili uczniowie Technikum Zespołu Szkół Ponadpodstawowych z Zakliczyna Filip Rzepecki i Krystian Ziółkowski oraz poczty sztandarowe uczniów Liceum Ogólnokształcącego i Technikum Zespołu Szkół Ponadpodstawowych z Zakliczyna w składzie: Ania Wieloszyńska – dowódca pocztów, Oliwia Mikołajczyk, Marcel Budzyński, Adrian Makówka, Konrad Gierałt, Justynka Jankoś i Natalia Stanuszek. Opiekunka pocztu i warty jest Pani Maria Soska. Poczet sztandarowy Szkoły Podstawowej im. Lanckorońskich w Zakliczynie wystąpił na uroczystości w składzie: Wioletta Barczyk, Amelia Damian, Olga Mytnik, Kamila Budzyn, Krzysztof Krakowski i Mikołaj Ramian. Opiekunka pocztu jest Pani Katarzyna Pach.
Po odsłonięciu Pomnika zabrzmiała piękny i wzruszający fragment melodii „Pieśń z Getta” autorstwa Alexandra Olshanetsky’ego, wykonanej przez skrzypaczki Justynę Ramian i Łucję Obrzut – uczennice ZSP w Zakliczynie, a nagrany w studio Bogusława Wróbla. Następnie modlitwę ekumeniczną w intencji pomordowanych, poprowadzili rabin Rafael Popak i ks. dziekan Paweł Mikulski.
Ostatnim punktem programu uroczystości odsłonięcia Pomnika Pamięci Ofiar Getta było złożenie wiązanek kwiatów i zapalenie zniczy u stóp Pomnika przy akompaniamencie werbla, wykonanym przez kapelmistrza SOD „Filipowice” Rafała Bila. Wiązanki składali i zapalili znicze organizatorzy uroczystości, zaproszeni goście, reprezentanci Prezydenta RP, samorządów, parlamentu, organizacji pozarządowych, a także delegacje obu zakliczyńskich szkół obecne na uroczystości.
Poniżej zamieszczam treść zapisaną na tablicy umieszczonej na pomniku w trzech językach: polskim, hebrajskim i angielskim.
Zagłada Żydów z getta Zakliczynie
W lipcu 1942 roku niemieckie władze okupacyjne uczyniły Zakliczyn miejscem przymusowej koncentracji ludności żydowskiej z różnych miejscowości. Do miasta przywieziono osoby z Wojnicza, Czchowa, Ciężkowic, Iwkowej, Uszwi, Pleśnej, Gromnika, Radłowa, Szczurowej, Gumnisk i Wietrzychowic.
W utworzonym w ten sposób getcie Niemcy stłoczyli około 2 tys. osób. Warunki mieszkaniowe były „bardzo ciężkie, po 20 osób mieszkało w jednym pokoju, w lecie ludzie spali na wolnym polu” (relacja Dawida Mikołajewicza).
Likwidacja getta w Zakliczynie była częścią tzw. Aktion „Reinhardt”, w czasie której Niemcy zamordowali w Generalnym Gubernatorstwie co najmniej 1,5 miliona osób – Żydów i Polaków żydowskiego pochodzenia. Niemcy zlikwidowali getto w Zakliczynie we wrześniu 1942 roku. Większość mieszkańców wywieźli w bydlęcych wagonach do obozu zagłady w Bełżcu i tam wymordowali. Tylko nieliczni Żydzi zdołali uciec i ukryć się przed Niemcami.
Część ofiar zamordowali w Zakliczynie, w pobliżu synagogi, później rozebranej przez Niemców (przy ulicy Żabiej, obecnie – Piłsudskiego), gdzie dokonywano rozstrzeliwań. Ich ciała zostały pochowane w zbiorowej mogile w miejscu egzekucji (w 1947 roku zwłoki ekshumowano i przeniesiono na cmentarz żydowski w Brzesku). Grupę kilkunastu osób Niemcy wywieźli do Brzeska i tam rozstrzelali na miejscowym cmentarzu.
Władze niemieckie wybrały też grupę kilkudziesięciu osób, którym nakazały porządkowanie i przeszukiwanie obszaru getta w celu zgromadzenia majątku pomordowanych, który uznawały w całości za własność Rzeszy Niemieckiej. Po wypełnieniu narzuconych zadań, również ta grupa została przez Niemców zamordowana – w grudniu 1942 roku.
Jednym z inicjatorów powstania upamiętnienia była Anna Grygiel-Huryn, która urodziła się w getcie w Zakliczynie w 1942 roku. Przeżyła wojnę dzięki pomocy polskiej rodziny Franciszka i Marii Jaroszów (z narażeniem życia ukrywali oni przed Niemcami w sumie kilkanaście osób pochodzenia żydowskiego). Natomiast pozostała część jej bliskich z rodzin Riegielhauptów i Kempińskich znalazła się wśród wywiezionych przez Niemców do KL Belzec i tam zamordowanych.
Po zakończeniu pierwszej części uroczystości wszyscy zebrani przy Pomniku, zaproszeni goście oraz młodzież szkolna udali się do ratusza, gdzie w Sali im. S. Jordana mogli rozgrzać się ciepłą herbatą i kawą, a następnie wysłuchać wykładu doktora Romana Gieronia z krakowskiego oddziału IPN, który mówił o Akcji „Reinhardt” ze szczególnym uwzględnieniem realizacji tej akcji przez Niemców w dystrykcie krakowskim. Od kilku dni w siedzibie Zakliczyńskiego Centrum Kultury można zobaczyć wystawę poświęconą właśnie Akcji „Reinhardt”.
Następnie swój wykład wygłosił Adam Bartosz – były dyrektor Muzeum Okręgowego w Tarnowie oraz autor wielu opracowań o tematyce żydowskiej, który mówił m.in. o Żydach i Polakach począwszy od relacji pomiędzy tymi narodami w okresie I Rzeczypospolitej, okresie zaborów i budzenia się świadomości narodowej, aż po kres istnienia II Rzeczypospolitej.
Konferencja wygłoszona w zakliczyńskim ratuszu była mocnym akcentem edukacyjnym i ubogaciła program uroczystości. Wydarzenie było przygotowane bardzo starannie, co podkreślali kolejno goście wydarzenia, a także niezmiernie wzruszona Pani Anna Grygiel – Huryn z mężem Tadeuszem i córką Tamarą podczas spotkania w siedzibie Zespołu Szkół Ponadpodstawowych w Zakliczynie.
W czwartek 26 stycznia w Zakliczynie miało miejsce historyczne wydarzenie, które zapisało się na kartach lokalnej historii. Zapewne historia zakliczyńskich Żydów będzie nadal badana przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Zakliczyńskiej i wspominana w kolejnych latach, chociaż może w nieco innej formule, o co zapewne postara się prowadzący obie części uroczystości Dyrektor Zakliczyńskiego Centrum Kultury – Kazimierz Dudzik, który zebrał od zaproszonych gości wiele słów uznania.
__
Gmina Zakliczyn